Een ouder met psychische problemen – wat betekent dit voor kinderen?
Onlangs mochten we voor StoerLeesVoer het bijzondere prentenboek Mama heeft een beer in haar hoofd reviewen. Een boek speciaal voor kinderen over het ingrijpende verhaal van een moeder die hulp gaat zoeken voor haar psychische problemen. Het wordt op een mooie manier verteld in kindertaal, met de dierenwereld als metafoor. Voor kinderen is het heel moeilijk te begrijpen als een ouder zo psychisch lijdt dat er intensieve behandeling nodig is. Een ingrijpend proces voor het hele gezin. Hoe kunnen kinderen daarbij ondersteund worden? En welk gedrag kunnen kinderen zelf laten zien? Op zoek naar meer inzicht in wat het betekent voor kinderen als zij een ouder hebben met zware psychische problemen.
Een ouder met ernstige psychische problemen
Bij het zoeken naar cijfers blijkt het lastig om een schatting te geven van het aantal kinderen dat een ouder heeft met psychische problemen. Het is bekend dat er zo’n 577.000 kinderen zijn die een ouder hebben met stemmingsstoornis, angststoornis, aandachtstekortstoornis, gedragsstoornis of verslaving. Ouders met andere psychische stoornissen zoals borderline, psychose, eetstoornis of schizofrenie zijn niet meegenomen in dit onderzoek. Ook ouders met alcohol- en drugsmisbruik zijn niet meegeteld (Bron: Trimbos Instituut). Er wordt geschat dat er in totaal ongeveer 1,6 miljoen kinderen zijn die een ouder hebben met psychische en/of verslavingsproblematiek. Een hoog aantal dus! Soms zijn problemen lichter of tijdelijk van aard, en zijn de gevolgen niet ernstig. Soms zijn er echter meer complexe en langdurige problemen.
Kinderen kunnen erg worden belast door de problemen van ouders. Ze maken zich zorgen, zijn soms verdrietig of worden boos. Ze voelen zich onzeker over de toekomst en vragen zich af of het nog wel goed komt. Welke vragen hebben kinderen zelf, en welk gedrag kunnen zij laten zien? Het is belangrijk voor alle betrokkenen om daar aandacht voor te hebben.
Bij een klein deel van de ouders met ernstige problemen is een opname of intensieve behandeling nodig. Kinderen hebben dan goede hulp, uitleg en begeleiding nodig. Zij moeten een ouder mogelijk een tijd missen of worden door andere verzorgers opgevangen. Een ingrijpend proces voor alle betrokkenen.
Een groot deel van de Kinderen van Ouders met Psychische Problemen, ook wel KOPP-kinderen genoemd, groeit gelukkig zonder bijzondere problemen op. Het is belangrijk jeugdigen en gezinnen die wél een verhoogd risico lopen vroegtijdig op te sporen en hulp te bieden. Vlot handelen kan ernstige problemen voorkomen (Bron: Kinderbescherming Nederland).
Wat zijn de gevolgen voor kinderen?
Het opgroeien in een gezin waar psychische of psychiatrische problemen zijn, kan voor kinderen gevolgen hebben. Niet alleen lopen deze kinderen meer risico op verwaarlozing en mishandeling. Ook lopen zij in vergelijking met kinderen die opgroeien bij psychisch gezonde ouders een groter risico om zelf psychische problemen of verslavingsproblematiek te ontwikkelen (bron: Kinderbescherming Nederland).
Welk gedrag kunnen kinderen laten zien als zij een ouder met ernstige psychische problemen hebben:
- Kinderen kunnen druk gedrag vertonen en veel negatieve aandacht vragen.
- Ze kunnen zich terugtrekken in hun eigen wereld en juist zo min mogelijk aandacht proberen te vragen.
- Kinderen kunnen somber zijn doordat zij zich zorgen maken en er minder plezier is thuis.
- Het kan moeilijk zijn voor kinderen om zich te concentreren, bijvoorbeeld in de klas.
- Er kunnen ontwikkelingsproblemen ontstaan, zoals een achterstand met leren.
- Kinderen kunnen moeite hebben met het omgaan met frustratie en veel boosheid laten zien.
- Kinderen nemen soms de ouderrol in een gezin over, dit wordt parentificatie genoemd. Ze voelen zich dan sterk verantwoordelijk voor bijvoorbeeld broertjes of zusjes, of ze nemen een rol op zich van adviseur, trooster of bemiddelaar in het gezin.
Voor kinderen is het heel moeilijk om zomaar uit zichzelf aan te geven dat het thuis niet goed gaat. Daar is iemand bij nodig om initiatief te nemen in een gesprek. Dit kan een familielid zijn, maar ook een maatschappelijk werker, leerkracht of een betrokken hulpverlener van de ouder. Als kinderen met hun vragen ergens terecht kunnen en zij goede uitleg krijgen, lukt het vaak om hen te ont-schuldigen. Met andere woorden: ze begrijpen dat het niet hun schuld is dat een ouder soms heel erg boos, bang of verdrietig is. Er ontstaat dan weer ruimte om kind te zijn, zodat ze meer onbezorgd kunnen spelen en ontwikkelen.
Aandacht vanuit de omgeving voor kinderen van een ouder met psychische problemen
Gelukkig is het voor veel kinderen mogelijk om met hulp van de omgeving te leren omgaan met de psychische problemen van een ouder. En daar kunnen ze zelfs ook sterker uitkomen, met een stuk ervaring en wijsheid die in hun latere leven van pas kan komen. Aandacht voor hun soms moeilijke of verdrietige situatie is met name van belang. Het is belangrijk dat er bijvoorbeeld ook in kinderprogramma’s aandacht is voor psychische problematiek van een ouder. Zo wordt het maatschappelijk gezien beter bespreekbaar, en wordt onderkend dat het vaker voorkomt dan men wellicht denkt.
Bikkels
In de serie Bikkels van de VPRO worden kinderen gevolgd die zorg dragen voor een zieke ouder. De aflevering De drie gezusters gaat over de drie zusjes Rosa, Suzy-Anne en Fleur die leven met een moeder met Borderline. Het is goed om te zien hoe ook een ouder met een psychisch probleem ‘gewoon’ ouder kan zijn, als er maar goed met de kinderen wordt gepraat om ze te ont-schuldigen en er een andere ondersteunende ouder aanwezig is.
Taarten van Abel
Het mooie en integere programma De taarten van Abel besteedt aandacht aan kinderen die een persoon uit hun omgeving willen opvrolijken. Zo is er de aflevering van Zwerre. De vader van Zwerre is heel depressief. Zwerre wil een vrolijke taart maken, omdat hij zijn vader heel zielig vindt. Er wordt op een open en liefdevolle manier met Zwerre gesproken over dit moeilijke onderwerp.
De gevolgen voor kinderen in een dergelijke situatie kunnen erg groot zijn. Onbezorgd kunnen opgroeien, wat je ieder kind zo gunt, is dan heel moeilijk. Voor deze kinderen is het belangrijk dat zij betrokken worden bij het hulptraject. Dat er open met hen wordt gesproken, zoals de programma’s op een mooie manier aantonen. Het betrekken van kinderen bij de hulp kan op verschillende manieren. Een kleine greep hieronder.
Hoe kunnen kinderen geholpen worden?
Voor kinderen die een ouder hebben met psychische problemen zijn er verschillende mogelijkheden om hen hulp te bieden. Zo zijn er KOPP cursussen: een groepstraining voor Kinderen van een Ouder met Psychiatrische Problematiek. Daarin krijgen kinderen gezamenlijk uitleg over de problematiek van hun ouder, maar ook over het schuldgevoel waar veel kinderen mee kampen. Het is voor kinderen heel helpend om contact te hebben met lotgenoten en te zien dat zij niet alleen zijn. In een training oefenen zij ook met sociale vaardigheden zoals steun vragen en grenzen stellen.
Een boek kan ook een mooie manier zijn om kinderen uitleg te geven. En om inzichtelijk te maken wat er gebeurt met een ouder. Zo is het boek Mama heeft een beer in haar hoofd van Nele Reynders een mooi prentenboek voor jonge kinderen. Ondersteund door tekeningen sluit het aan bij hun belevingswereld en maakt het de problematiek van een ouder meer visueel. Door samen te lezen in een ontspannen setting met een steunende volwassene, voelen kinderen zich vaak veiliger om iets te vertellen, en om vragen te stellen als ze ergens mee zitten.
Zo zijn er ook vormen van creatieve therapie, waarin kinderen op een indirecte manier hun emoties kwijt kunnen. Middels spel, tekenen of bewegen ontstaat er ruimte voor kinderen om boos of verdrietig te zijn. Dit biedt dan weer aanknopingspunten voor een hulpverlener om het kind te helpen om deze emoties te herkennen en verwerken.
De achtergrond van de ouder met psychische problemen
Een onderzoeksartikel (al geschreven in 1986) genaamd Gekwetste ouders – kwetsbare kinderen, beschrijft de samenhang tussen de problemen van ouder en kind. Veelal is een ouder in hun eigen jeugd gekwetst geraakt. Zij hebben niet altijd het goede voorbeeld gekregen of ze hebben ingrijpende gebeurtenissen meegemaakt. Als het niet lukt om dit om de juiste manier te verwerken, kan dit op latere leeftijd en grote belemmering vormen in een gezond psychisch functioneren. Hoe moeilijk dat ook kan zijn, het is belangrijk om bij de kern te komen van de problemen en hier als ouder mee aan de slag te gaan. Pas dan kun je er als ouder weer volledig zijn voor je kinderen.
Want verreweg de meeste ouders willen zo graag het beste bieden voor hun kinderen. Maar dat lukt helaas niet altijd. En dan is het vragen van hulp de juiste weg. Door middel van gedragstherapie, coaching, thuisbegeleiding en trainingen kunnen ouder én kind geholpen worden.
Aandacht voor wat er wel goed gaat
Wat in het hulpverleningsproces van groot belang is, is het onderzoeken waar de krachten liggen van zowel ouder als kind. Dus niet alleen maar de focus op problemen, maar ook op wat er goed gaat. Want waar je het meest van groeit als persoon, is waardering voor je kwaliteiten. Intensieve begeleiding kan een ouder helpen om weer vertrouwen te krijgen en vaardigheden te versterken. Het betrekken van de omgeving om het gezin heen is ook erg belangrijk. Want iedereen kan steun gebruiken, en dit is ook voor de langere termijn belangrijk als bijvoorbeeld de hulpverlening is afgerond. Voor ouder en kind is het fijn als zij dan op anderen kunnen terugvallen voor een luisterend oor.
Wat kunnen we met elkaar doen?
In de maatschappij is het belangrijk dat we er voor zorgen dat moeilijke onderwerpen bespreekbaar zijn. Dat er aandacht is voor kinderen in een moeilijke thuissituatie. Stichting Het Vergeten Kind zet zich daar onder andere voor in. Om het onderwerp onder de aandacht te brengen, maar ook door kinderen een plek te bieden om hun zorgen achter zich te laten.
Gezien worden, dat is wat kinderen nodig hebben. Niet alleen door familie, maar ook door buren, leerkrachten, coaches en hulpverleners. Het is belangrijk dat ze het gevoel hebben dat er naar ze wordt geluisterd. Erover lezen helpt kinderen ook, door een stukje herkenning en erkenning. Eerder verscheen op StoerLeesVoer de review van Grote mensen mogen ook niet slaan. Een informatief prentenboek over het opgroeien in een moeilijke situatie. Zo zijn er vele boeken rondom het thema emoties, hulp en steun bij psychische problemen.
Boekentips voor kinderen van een ouder met psychische problemen
- Otje – Annie M.G. Schmidt. Otjes vader Tos is een hele goede kok, maar is er wel een zonder papieren en mét driftbuien.
- Papa is paars / mama is groen – Juliette Meijer. Een prenten(omdraai)boek voor jonge kinderen met een ouder met psychische problemen.
Het boek heeft mij diep geraakt. Ik ben zelf opgegroeid met een moeder met een bipolaire stoornis en zou willen dat dit boek er in mijn jeugd was geweest. Ik voelde mij altijd onbegrepen, maar in dit boek is een half woord genoeg.
Anoniem (44)
- Mama is ziek – een uitgave van het Trimbos instituut. Met een gratis download. In het boekje wordt de moeder van Jeroen opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. Aan de hand van leeftijdsadequate illustraties en tekst komen Jeroens gedachten en vragen over deze spannende situatie aan de orde, evenals de antwoorden en oplossingen.
- Geen gewone ketting – Selma Noort. Janna’s moeder ligt in het ziekenhuis en Janna mag niet bij haar op bezoek. Om mama mooi en blij te maken rijgt ze een kralenketting.
- Oline, het olifantje – Martine Delfos. Voorleesverhaal over een olifantje wiens moeder verslaafd is aan betoverd water en daarom de moeilijke beslissing moet nemen haar kind bij een pleeggezin onder te brengen.
- Een papa met vleugels – Stefan Boonen, Greet Bosschaert. De vader van Klipp en Lessa is in de war en denkt dat hij een vogel is. Daarom zit hij vaak in een boom en probeert hij te vliegen.
- Leen – Koos Meinderts. Omdat zijn moeder ziek is, moet Leen tijdelijk bij andere mensen wonen; eigenlijk wil hij het liefst meteen weg.
Een uitgebreide lijst met boekentips voor bijvoorbeeld specifieke problematiek of leeftijden, vind je hier.
Meer informatie?
Wil je meer weten? Kijk eens op de sites van het Trimbos Instituut of het Nederlands Jeugdinstituut met informatie over dit onderwerp. Zeker in de huidige uitdagende tijd is het nog belangrijker om alert te zijn op signalen dat het niet goed gaat met een kind of gezin. Door het thuisonderwijs is er minder zicht geweest, en er zijn zorgen over een toename van psychische problemen over alle lagen van de bevolking. Een moeilijke tijd, en voor mensen met een zware rugzak is het nog veel ingrijpender. Dus vraag mensen of je iets voor ze kunt betekenen, overleg met iemand uit je omgeving of vraag een instantie om advies. Bijvoorbeeld Veilig Thuis, het wijkteam of Meldpunt Bezorgd van je gemeente.
Op het online platform Met zonder ouders is informatie te vinden voor volwassenen die zijn opgegroeid met een ouder met psychische en/of verslavingsproblemen. Voor het bespreekbaar maken en bewustzijn creëren rondom dit onderwerp, wat o zo belangrijk is.
Ik ben Lianne, 40 jaar oud en moeder van drie hele lieve jongens. Opgeleid als orthopedagoog en geïnteresseerd in alles rondom opvoeding en ontwikkeling. Hoe kun je als ouder mindful te werk gaan, hoe zorg je voor jezelf en hoe hou je het een beetje leuk?
Laatste berichten van Lianne (alles zien)
